بازسازی بقیع عامل وحدت در جهان اسلام
دکتر محمدمهدی مومنی ها
تخریب حرم امامان در قبرستان بقیع (جنت البقیع)، یا بقیعُ الغَرْقَد، قدیمی ترین قبرستان مسلمانان در شرق شهر مدینه، حادثه ای دلخراش و مهم در تاریخ اسلام، برای مسلمانان و دوستداران اهل بیت است که جبران این حادثه می تواند عامل وحدت مسلمانان گردد.
۱۰۰ سال پیش در هشتم شوال سال ۱۳۴۴ هجری قمری برابر با ۳۱ فروردین ۱۳۰۵حرم شریف چهار امام همام (علیهم صلوات الله) و سایر قبور در قبرستان بقیع به دست وهابیان آل‌سعود تخریب گردید. در این روز، تفکر ارتجاعی وهابی‌گری به دلیل برداشت ناصحیح از دین، مضجع شریف و حرم نورانی ائمه بقیع(ع) و صحابه بزرگوار را ویران کردند و به گمان خود، سنت پیامبر (ص) را احیا کردند و با این اقدام داغی سنگین بر سینه شیعیان و دوستداران اهل بیت گذاشتند و لکه ننگی در تاریخ ثبت کردند.
قبرستان بقیع با فتوای ۱۵ نفر از مفتیان مدینه مبنی بر ممنوعیت ساختن بنا بر روی قبور پس از تخریب در سال ۱۲۲۰ قمری بار دیگر به زمینی مسطح تبدیل شد و این روز به «یوم الهدم» یعنی روز ویرانی مشهور گردید. جنت البقیع “باغ بهشت”، اولین مزاری است که به دستور رسول اکرم (ص) از سوی مسلمانان صدر اسلام ایجاد شد و حدود ۷۰ هزار نفر از شخصیت‌های مهم صدر اسلام در آن مدفون هستند.
در کتاب «ژرفای حج» آمده است: « درقبرستان بقیع که همچون بهشتی بر روی زمین است، علاوه بر چهار امام شیعیان یعنی ، امام حسن مجتبی (ع)، امام زین العابدین (ع)، امام محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع) تعدادی از دختران رسول الله (زینب، ام کلثوم و رقیه) و همچنین عمه‌های رسول الله (صَفِیه و عاتِکه) و قبر حضرت امُّ البنین (س) و قبر حضرت اسماعیل بن جعفر الصادق، و قبر حضرت ابراهیم فرزند رسول الله (ص)، و قبور تمامی اصحاب و تابعین و ارحام و ازواج رسول الله (ص) و تعداد زیادی از بزرگان و صحابه اسلام نیز وجود دارد. در قبرستان بقیع و سایر اماکن متبرکه حجاز قبل از تخریب، روی قبور ائمه و بزرگان اسلام گنبدها و بناهایی قرار داشت که همگی به دلیل عقیده‌ای افراطی و بدون پایه و اساس ویران شد و تاکنون تلاش علمای شیعه و دولت ایران اسلامی برای ایجاد حتی یک سایبان در این مکان بی نتیجه بوده است.»
خبر هتک حرمت به امامان بقیع، اعتراض‌های عمومی را در جهان اسلام به همراه داشت و حوزه‌های علمیه و برخی بازارهای کشورهای اسلامی همچون ایران و عراق چند روز تعطیل شد. در آن دوران سیدابوالحسن اصفهانی و میرزا حسین نائینی تخریب بقیع را به سایر علما در تهران اطلاع‌رسانی کردند و علمای ایران و نجف با هم برای جبران این خسارت و توهین به اماکن مقدس اسلام آن هم در شهر پیامبر (ص) جلساتی برگزار کردند تا اینکه پس از یک سال تصمیم به پیگیری این ماجرا می‌گیرند. این هتک حرمت در ایران موجب نگرانی عمومی شد. نمایندگان در مجلس شورای ملی به آل سعود اعتراض کردند و با تشکیل کمیسیونی، هیئتی برای تحقیق در ۱۳۰۴ش. به حجاز فرستادند. در واکنش به تخریب اماکن مقدس ، یک روز عزای عمومی اعلام کرد و در پی آن، به رسمیت شناختن کشور تازه تاسیس سعودی، سه سال به تعویق افتاد.در روزنامه‌ها و نشریات ایران از طرح‌هایی در رویارویی با آل سعود سخن می‌رفت.
آیت‌الله بروجردی، نماینده خود، محمدتقی طالقانی (آل احمد)، را برای بررسی امور به مدینه فرستاد. سیدمحسن امین برای بررسی اوضاع به حجاز رفت و نتیجه تحقیق خود را به مسلمانان عرضه کرد. از دیگر واکنش‌ها به ویرانی قبور، نگارش کتاب و رساله در تحکیم مبانی فقهی بنا بر قبور بود. محمدجواد بلاغی در رساله رد الفتوی بهدم قبور الائمه فی البقیع زیربنای اندیشه وهابیان در جواز ویرانی قبرها را مخدوش ساخت. نیز کتاب‌هایی در گزارش سوگمندانه ویرانی قبرهای بقیع نوشته شد. از جمله عبدالرزاق موسوی آل مقرم در کتاب ثامن شوال رخداد سال ۱۳۴۳ق. را به تفصیل گزارش کرد. در البقیع قصه تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیه نوشته یوسف هاجری و قبور ائمه البقیع قبل تهدیمها اثر عبدالحسین حیدری موسوی، روند ویرانی بارگاه امامان بقیع بازگو شده است. کتاب بقیع الغرقد نوشته حسن آل برغانی تاریخچه حمله نخست وهابیان به مدینه و ویرانی قبرهای بقیع را آورده است.
واکنش سوگوارانه دیگر مسلمانان به این رفتار وهابیان، اظهار ناخرسندی در قالب سروده‌ها است. شاعران بسیار، ناخرسندی خود را از ویرانی قبرها در قالب اشعار بازگو کرده‌اند پس از تخریب بقیع یک سال حج تمتع برگزار نشد و در عربستان هم ناآرامی‌هایی وجود داشت و نبود امنیت برای حضور مسلمانان در مکه مکرمه و همچنین اعتراض به اقدام سعودی‌ها، موجب شد تا حج برگزار نشود. اما یک سال پس از تخریب بقیع توسط وهابیون، یعنی در سال ۱۳۴۵ هجری قمری علامه «محمد‌حسین حائری اصفهانى» معروف به «صاحب الفصول» بعد از سفر به کربلا و زیارت امام حسین (ع) به سوریه می‌رود که در آنجا سفیر عربستان که متوجه حضور این فرد بانفوذ در بین علمای آن دوران می‌شود، به ملاقات او می‌رود و سفر حج تمتع را برای مسلمانان سفری ایمن عنوان می‌کند و از صاحب الفصول دعوت می‌کند که به حج مشرف شود که در آن زمان صاحب الفصول به حج می‌رود و اعمال حج را با امنیت به جا می‌آورد. پس از پایان حج، «عبدالعزیز بن سعود» پادشاه وقت عربستان که به خوبی از بلاغت کلام و نفوذ علامه مطلع بود، از او دعوت می‌کند و در ملاقاتی که بین آنها صورت گرفت، علامه به پادشاه وقت عربستان میگوید که می‌خواهم قبرستان بقیع را بازسازی کنم. پادشاه عربستان هم از این صحبت علامه شگفت‌زده و متعجب می‌شود که صاحب الفصول از پادشاه درخواست می‌کند تا قبور ائمه بقیع و مرز بقیع را مشخص کند و زیارت بقیع برای مسلمانان برقرار شود.
عبدالعزیز هم این درخواست علامه را می‌پذیرد و در نتیجه این درخواست مکتوب شد و به عنوان سند اجازه زیارت بقیع و بازسازی آن مورد توجه مسلمانان جهان قرار گرفت. علامه نیز در همان سفر به مدینه می‌رود و با کمک گروهی از مسلمانان ایران و عراق به بقیع مشرف شده و در کنار مشخص کردن مرز بقیع، دور مزار امامان مدفون در بقیع را سنگ‍چین می‌کند تا مزار ۴ امام همام مشخص باشد و اکنون نیز شیعیان با همان سنگ‌هایی که در کنار قبور ائمه بقیع جانمایی شده، آنجا را می‌شناسند.
چشم‌انداز ۲۰۳۰ کشور عربستان سعودی برنامه‌ای برای کاهش وابستگی عربستان سعودی به نفت، تنوع بخشیدن به اقتصاد و توسعه تفریحی و گردشگری و زیارتی است. با توجه به اقدامات اخیر عربستان برای بازسازی اماکن تاریخی و احیای آثار باستانی و تلاش ها برای جذب توریست مذهبی و از همه مهم تر فاصله گرفتن از نگاه افراطی‌گرایان وهابی، به نظر می‌رسد که سعودی‌ها هم برای منافع یاد شده بازسازی بقیع را نیز مدنظر دارند. مسلمانان به ویژه شیعیان همواره از این اقدام سعودی‌ها پس از گذشت یک قرن همچنان نگران و در دل آرزوی ساخت بقیع را دارند و حتی برنامه‌هایی برای بازسازی آن در ذهن می‌پرورانند چرا که نگرانی مسلمانان از فراموشی تخریب بقیع، تکرار چنین اقداماتی از سوی دشمنان اسلام است.
بازسازی قبور ائمه بقیع می‌تواند تاثیرات مثبت قابل توجهی در بهبود روابط عربستان سعودی با شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام داشته باشد، هم در سطح داخلی و هم در سطح بین‌المللی. در زیر به برخی از این تاثیرات اشاره می‌شود:
۱. کاهش تنش‌های مذهبی در داخل عربستان:
- احترام به حقوق مذهبی شیعیان: شیعیان عربستان، که حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، همواره خواستار احترام به اماکن مقدس خود بوده‌اند. بازسازی بقیع می‌تواند به عنوان یک گام مهم در جهت به رسمیت شناختن و احترام به حقوق مذهبی این شهروندان تلقی شود و به کاهش احساس تبعیض و نارضایتی در میان آنها کمک کند.
- تقویت وحدت ملی: اقدام مثبت در قبال خواسته‌های مذهبی یک بخش از جامعه می‌تواند به تقویت حس تعلق و وحدت ملی در عربستان منجر شود. وقتی همه شهروندان احساس کنند که به باورها و مقدسات آنها احترام گذاشته می‌شود، انسجام اجتماعی افزایش می‌یابد.
۲. بهبود چهره بین‌المللی عربستان:
- نشان دادن تساهل و مدارا: بازسازی بقیع می‌تواند به عنوان نمادی از تساهل و مدارای مذهبی از سوی عربستان در سطح جهانی مطرح شود. این اقدام می‌تواند تصویر کلی این کشور را در مجامع بین‌المللی بهبود بخشد و نشان دهد که عربستان در جهت تعامل و احترام به پیروان مذاهب مختلف اسلامی گام برمی‌دارد.
- کاهش انتقادات بین‌المللی: تخریب بقیع همواره مورد انتقاد شدید سازمان‌ها و شخصیت‌های مذهبی و حقوق بشری در سراسر جهان، به ویژه در کشورهای با جمعیت شیعه، بوده است. بازسازی این قبور می‌تواند به طور قابل توجهی از حجم این انتقادات بکاهد.
۳. تقویت روابط با کشورهای دارای جمعیت شیعه:
- بهبود روابط با ایران: ایران همواره یکی از اصلی‌ترین کشورهایی بوده که خواستار بازسازی بقیع شده است. این اقدام می‌تواند به عنوان یک گام اعتمادساز مهم در روابط دوجانبه بین ایران و عربستان تلقی شود و به بهبود و گسترش همکاری‌ها در زمینه‌های مختلف کمک کند. با توجه به بهبود نسبی روابط اخیر بین دو کشور، این اقدام می‌تواند این روند مثبت را تقویت کند.
- ارتقای روابط با سایر کشورهای شیعه‌نشین: کشورهایی مانند عراق، لبنان، پاکستان، آذربایجان ، کویت و بحرین که دارای جمعیت قابل توجه شیعه هستند نیز از بازسازی بقیع استقبال خواهند کرد. این امر می‌تواند به تقویت روابط عربستان با این کشورها و افزایش نفوذ مثبت آن در جهان اسلام منجر شود.
۴. تاثیرات فرهنگی و گردشگری:
- جذب گردشگران مذهبی: بازسازی بقیع می‌تواند این مکان را به یک مقصد مهم برای گردشگران مذهبی شیعه از سراسر جهان تبدیل کند. این امر می‌تواند به رونق صنعت گردشگری در عربستان و افزایش درآمد ارزی این کشور کمک کند.
- حفظ میراث فرهنگی و تاریخی: بقیع یک مکان با اهمیت تاریخی و فرهنگی برای تمام مسلمانان است. بازسازی قبور ائمه می‌تواند به حفظ این میراث ارزشمند برای نسل‌های آینده کمک کند.
۵. تقویت گفت‌وگوهای بین‌مذهبی:
- ایجاد فضای اعتماد: اقدام برای بازسازی یک مکان مقدس برای یک مذهب دیگر می‌تواند فضای اعتماد و احترام متقابل را بین پیروان مذاهب مختلف اسلامی تقویت کند و زمینه را برای گفت‌وگوهای سازنده بین‌مذهبی فراهم آورد.
به طور کلی، بازسازی قبور ائمه بقیع می‌تواند تاثیرات مثبت عمیقی بر روابط عربستان سعودی با شیعیان در سطوح مختلف داشته باشد. این اقدام می‌تواند به کاهش تنش‌های داخلی، بهبود چهره بین‌المللی، تقویت روابط با کشورهای شیعه‌نشین، رونق گردشگری مذهبی و ارتقای گفت‌وگوهای بین‌مذهبی کمک کند. با در نظر گرفتن بهبود در روابط اخیر بین ایران و عربستان، فرصت مناسبی برای برداشتن این گام مهم و اعتمادساز فراهم شده است.
به عقیده بسیاری از علمای اسلام، پرچم بقیع می‌تواند عاطفه مسلمانان را در کنار عقلانیت پیوند دهد و ریشه سلفی‌گری را که موجب شکل‌گیری داعش شدند، خشک کند. امید است به زودی شاهد احیای مضجع شریف و حرم نورانی ائمه بقیع(ع) و صحابه بزرگوار و اهل بیت پیامبر خدا (ص) باشیم و مسلمانان و ارادتمندان اهل بیت به ویژه شیعیان بقیع را از نو بسازند و بارگاه ائمه بقیع، همچون حرم سایر ائمه اطهار (ع) مملو از ارادتمندان و عاشقان خاندان رسول الله باشد.