تشدید وسواس فکری و عملی در دوران کرونا
دکتر پربسا افکاری
شیوع بیماریهای واگیردار در جامعه میتواند منجر به بروز اختلال و وسواس فکری شود و اثر سو جدی بر زندگی افراد داشته باشد. در این ایام علاوه بر وسواس فکری و اضطراب افراد نگران هستند دچار وسواس عملی هم شوند که یکی از اختلالات بسیار مهمی است که زندگی اشخاص را فلج میکند.
افکار وسواسی در حقیقت افکار، تصاویر ذهنی یا تکانههای ناخواسته، غیرقابل قبول، مزاحم و تکراری هستند که با مقاومت ذهنی همراهند، کنترلشان دشوار است و به طور کلی گرچه فرد به بی معنی بودن این افکار واقف است اما ایجاد پریشانی میکند.
همه افراد افکار عجیب، غیرمعمول و یا حتی مزاحم دارند که هر از گاهی به ذهن شان می آید و اکثر آنها بدون اینکه به این فکرها اهمیت بدهند، به کارهای روزمره خود ادامه می دهند اما اگر به اختلال وسواس (OCD[۱]) مبتلا باشید، این فکرها میتواند هم ناراحت کننده و هم ناتوان کننده باشد.
انواع وسواس فکری
وسواس های فکری انواع مختلفی دارد ، از جمله:
- نگرانی مداوم در مورد ابتلا به یک بیماری کشنده مثل ایدز یا سرطان
- نگرانی درباره اینکه مبادا دیگران به خاطر شما بیمار شوند.
- ترس شدید از اینکه یک اتفاق وحشتناک برای فرد عزیزی رخ دهد (مثلا تصادف کند).
- نگرانی عمیق از اینکه کاری بسیار شرم آور انجام دهید، مثلا در یک مراسم تشییع جنازه با صدای بلند کلمات رکیکی را به زبان بیاورید.
- فکر اینکه که مبادا با کسی تصادف کنید یا ناخواسته به کسی آسیب برسانید
- افکاری درباره قتل شریک زندگی یا فرزندتان
- افکار و تصورات جنسی یا مذهبی (مثل تجاوز جنسی یا کارهای جنسی نامناسب یا توهین به مقدسات)
- احساس نیاز شدید برای مرتب و منظم منظم کردن چیزها تا وقتی که نحوه قرارگرفتنشان «درست» به نظر بیاید.
اختلال وسواس رفتاری، فکری و عملی چیست؟
محتوای افکار وسواسی بیشتر شامل موضوعات آزاردهنده، متناقض یا حتی بی معنی در مورد کثیفی و آلودگی، بیماری، پرخاشگری، شک و تردید، اعمال غیر قابل قبول جنسی، مذهب، نظم و ترتیب، تقارن و دقت است. اعمال وسواسی رفتارهای کلیشهای تکراری یا اعمال ذهنی هستند که معمولاً در پاسخ به یک فکر وسواسی و به منظور جلوگیری از اضطراب یا کاهش اضطراب یا پریشانی انجام میشود عمل وسواسی معمولاً با میل شدید برای انجام آئینها همراه است به گونهای که فرد احساس میکند کنترل ارادی بر آن آئینها کاهش یافته است. شست و شو، وارسی، رفتارها یا عبارات تکراری خاص، نظم و ترتیب، احتکار و آئینهای ذهنی مثل کلمات و عبارات یا وردهای خرافی خاص و تکراری، شایعترین اعمال وسواسی هستند.
بیماری کرونا ویروس ۲۰۱۹ (کووید-۱۹)
بیماری کرونا ویروس ۲۰۱۹ (کووید-۱۹[۲]( ۲۰۱۹ (COVID- در دسامبر سال ۲۰۱۹ )بهعنوان یک بیماری همهگیر در چین آغاز شد و در حال حاضر بهسرعت در حال گسترش است. کووید-۱۹ یکی از موارد جدید کرونا ویروس است که شباهت زیادی با کرونا ویروس سارس[۳] و کرونا ویروس خاورمیانه[۴] دارد .این بیماری معمولاً با علائم تنفسی سادهای همچون سرفه خشک، خستگی، تب و علایم گوارشی همراه است. کرونا ویروس ۲۰۱۹ تهدیدی جدی برای سلامت جسمی و زندگی افراد ایجاد کرده و باعث مشکلات گسترده روانشناختی و جسمانی شده است. در واقع، پیشبینی ناپذیر بودن وضعیت، نبود درمان قطعی، عدم اطمینان از زمان کنترل بیماری و انتقال سریع انسان به انسان از مهمترین دلایل نگرانی در بیشتر مردم جهان میباشد . با توجه به شدت همهگیری و سرعت شیوع آن، اگرچه در حال حاضر تمرکز بیشتر روی تأثیرات جسمانی، پزشکی و اقتصادی آن است، اما نقش آن در بروز علایم روانشناختی انکارنشدنی است. اطلاعاتی که توسط منابع مختلف درباره شیوههای آلودگی به ویروس بیان میشود ممکن است باعث افزایش ترس افراد از آلوده شدن به خود و اطرافیانشان شود. به همین دلیل تقاضای عموم مردم برای لوازم بهداشتی پیشگیری کننده از جمله ماسک، الکل، ضدعفونی کنندههای سطوح، صابون و دستکش را افزایش داده است .ترس یک مکانیسم دفاعی است که فرد در برابر موقعیتهای خطرناک نشان میدهد و شامل واکنشهای اساسی لازم برای زنده ماندن از این شرایط تهدیدآمیز است. با این حال، ترسی که متناسب با شرایط فعلی نباشد، ممکن است منجر بهاختلالات روانشناختی گوناگونی مانند وسواس فکری-عملی، اضطراب، افسردگی و پانیک شود . اختلال وسواس فکری-عملی یکی از شایعترین، ناتوانکنندهترین و مقاومترین اختلالات روانشناختی مطرح میباشد که در پنجمین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی[۵]، از دیگر اختلالات اضطرابی جدا شده است . وسواس دربرگیرنده فکر یا احساسی عودکننده و اجبار رفتاری آگاهانه نظیر شمارش، وارسی، یا اجتناب است، که باعث افزایش اضطراب در فرد میشود، حال آنکه هرچند انجام اعمال اجباری در تلاش برای کاستن اضطراب همراه با وسواس فکری انجام میگیرد، همیشه به کم شدن این اضطراب منجر نمیگردد . بررسیها نشان دادهاند حدود ۲ درصد از افراد به صورت جدی درگیر وسواس فکری-عملی هستند. با این وجود، علائم خفیفتر ممکن است شیوع بسیار بالاتری در جامعه داشته باشد. بیماران مبتلا به وسواس فکری و علمی علائم متنوعی از جمله آلودگی یا تمیز کردن، احتکار یا انباشت، چک کردن، تقارن و آداب وسواسی را دارند. با این حال، طبق بررسیهای انجمن روان-شناسی آمریکا [۶] ترس از آلودگی شایعترین وسواس به حساب میآید. ترس از آلودگی غالباً با آداب اجباری مانند شستشوی دستها، تمیز کردن و انجام اقدامات متناسب برای کاهش قرار گرفتن در معرض منابع آلوده همراه است .با توجه به اینکه رعایت بهداشت فردی (شست و شوی مداوم دستها، استفاده از ماسک و دستکش) و حفظ فاصلهگذاری اجتماعی یکی از مهمترین روشها در جهت پیشگیری و جلوگیری از شیوع هرچه بیشتر ویروس کووید-۱۹ است، خطر ابتلا به وسواسهای عملی و احتکار طی همهگیری ویروس کرونا ۲۰۱۹ بسیار محتمل تلقی میشود. در واقع این فشار و استرسی که ویروس کووید-۱۹ ایجاد میکند، افرادی که زمینه لازم برای ابتلا به وسواس فکری-عملی دارند را دچار مشکل کرده است. تا جایی که این نظافت و تمیزی به صورت افراطی صورت میگیرد و روند زندگی عادی آنان را مختل میکند. علاوه بر یادآوری مکرر در مورد اهمیت نظافت و بهداشت فردی توسط منابع مختلف، تصور میشود طی همهگیری ویروس کووید-۱۹ و لزوم اجرای فاصلهگذاری اجتماعی، در نظر گرفتن اختلال احتکار[۷]، که بخشی از طیف گسترده وسواس فکری- عملی نیز هست، از اهمیت بالایی برخوردار است. احتکار، جمعآوری بیمارگونه نامیده میشود که بهصورت گردآوری و شکست در کنار گذاشتن اموال ظاهراً بیفایده یا با ارزش محدود، درهمریختگی، کاهش فضای زندگی و متوقفکردن فعالیتهایی که برای آن فضا طراحی شده بودند، تعریف میگردد . به بیانی دیگر احتکار وضعیتی روانشناختی است که بهصورت جمعآوری و ناتوانی در کنار گذاشتن وسایل مختلف مشخص میشود که در طول پاندمی کرونا ویروس ۲۰۱۹ افزایش چشمگیری داشته است. در روزهای ابتدایی بسیاری از فروشگاههای غذایی باحجوم مردم مواجه شدند که منجر به تخلیه قفسههای فروشگاهها و حتی انبارها شد. داروخانهها نیز با کمبود الکل، ماسک، دستکش و دستمال کاغذی روبرو شدند. در واقع، بسیاری از مردم و شرکتها به علت ترس از کمبود این موارد یا گران فروختن، اقدام به احتکار و انباشت غیر ضروری کردند .
شیوع کرونا وسواس رفتاری، فکری و عملی را افزایش داد؟
گاهی شیوع بیماری های واگیر دار در جامعه می تواند منجر به بروز اختلال و وسواس شود و اثر سوء جدی بر زندگی افراد داشته باشد. وسواس ناشی از کرونا و مراقبت بیش از حد نه تنها در پیشگیری اثربخش نیست بلکه با تضعیف سیستم ایمنی بدن در ایجاد یا تشدید سایر بیماریها موثر است. یکی از وسواسهایی که این روزها در بحران شیوع کرونا وجود دارد وسواس بیماری است. این افراد افکار و احساساتی مبنی بر بیمار شدن دارند. این شرایط باعث میشود شدت و تعداد افکار و احساسات این افراد افزایش یابد و همین امر موجب تشدید رفتارهای وسواسی فرد میشود در این شرایط همه افراد جامعه که این نگرانی را دارند که ممکن است است دچار بیماری شود و در واقعیت همه افراد یکسری اصول بهداشتی را رعایت میکنند که این اصول برای پیشگیری از مبتلا شدن به بیماری است. افراد مبتلا به وسواس فکری در دوران کرونا به دو دسته تقسیم میشوند: گروه اول افرادی هستند که با رعایت تمام پروتکلها در فاصله ایمن از ویروس قرار دارند و گروه دوم افرادی هستند که تشریفات مقابله با کرونا را با شدت افراطی انجام میدهند و همواره مضطرب و عصبی هستند. افراد وسواس چون بر اساس افکارشان زندگی میکنند به صورت افراطی رفتارهایی را انجام میدهند که این رفتارها باعث آسیب به خود و اعضای خانواده میشود. شرایط این روزها برای همه افراد جامعه شرایط سختی است و یکی از آسیبهایی که میتواند به افراد وارد کند آسیبهای روانی است.
به دلیل شرایط سخت این روزها افراد اضطراب و استرس زیادی را تجربه میکنند اگر افراد بتوانند بر اساس واقعیت و در دنیای بیرون اصول بهداشتی را رعایت کرده و این موضوع را در نظر بگیرند که برای عبور از این شرایط بحرانی چه کارهایی را باید انجام دهند، لازمه این امر این است که افراد به افکار و احساساتی که در لحظه آنها را آزار میدهد آگاه باشند و در لحظه بر اساس ارزشهایشان زندگی کند افرادی که بر اساس ارزشهایشان مثل ارزش سلامتی زندگی میکنند افرادی منعطف از نظر روان شناختی هستند. این افراد از افکار احساسات خود آگاه اند درگیر افکار و احساسات شأن نمیشوند و از افکار و احساسات خود فاصله میگیرند و ملاک رفتارهایشان ارزشهایی است که در زندگی برای آنها مهم است و به آنها متعهد هستند.
رفتارهای وسواس گونه در کرونا به چه صورت دیده میشوند؟
برخی جنبههای بیماری همه گیر COVID-19، ممکن است باعث القای ترس و رفتارهای مربوط به اختلال وسواس فکری شود. افکار وسواسی در نهایت باعث بروز رفتارهای وسواس گونهی مختلفی میشوند که در هر فرد متفاوت است. در زیر به بررسی برخی از رفتارهای وسواسی میپردازیم، که ممکن است افراد در دوران کرونا به آن دچار شوند.
ترس از آلودگی به کرونا
ترس از ابتلا، یکی از شایعترین مشکلات در بین مبتلایان به اختلال وسواس فکری است. احتمال ابتلا به این بیماری ممکن است باعث شود افراد مبتلا به OCD اقدامات جدی برای حفظ امنیت خود و خانوادهی خود انجام دهند. این اقدامات میتواند شامل شستشوی مکرر دستها، تمیز کردن سطوح یا ترس از ترک خانه باشد.
احتکار
بسیاری از افراد مبتلا به اختلال وسواس فکری، درگیر احتکار هستند. معمولاً این افراد اشیایی را احتکار و جمع میکنند که فایدهای ندارد. با این حال، در طول یک بیماری همه گیر مثل کرونا، ممکن است فرد مبتلا به اختلال وسواس فکری، وسایلی مانند داروها، مواد ضد عفونی کنندهی دست، الکل و دستمال توالت را احتکار کند.
اختلالات خواب
بیمارانی که در قرنطینهی خانگی و در محدودیت رفت و آمد هستند، در معرض خطر اختلال ریتم خواب شبانه روزی قرار دارند. اختلال در ریتم خواب شبانه روزی میتواند اضطراب را افزایش داده و علائم OCD را بدتر کند. بنابراین توصیه میشود هر روز به طور منظم از خواب بیدار شوید و ریتم خواب خود را رعایت کنید. بعد از بیدار شدن در صبح، به طور منظم نرمش بدنی داشته باشید.در آخر توصیه میشود که از شامهای اواخر شب اجتناب کنید تا در کیفیت خواب شما تاثیر نگذارد. برای تنظیم برنامه خواب نیز میتوانید از قرصهای خواب کمک بگیرید.
افراد وسواسی باید چگونه با کرونا کنار بیایند تا سلامت روان آنها حفظ شود؟
با شیوع ویروس کرونا، اغلب افراد، اضطراب را تجربه میکنند و این مختص افراد مبتلا به وسواس نیست. اما این افراد ممکن است، واکنش شدیدتر و یا اضطراب بیشتری را تجربه کنند. ما به فردی که افکار وسواسی را تجربه میکند فرد وسواسی نمیگوییم، کسی که مبتلا به اختلال وسواس فکری عملی است فردی است که با افکار وسواسی زندگی میکند و فرد چون با این افکار زندگی میکند خواه ناخواه از زندگی غافل میشود. منظور از زندگی، رابطه با همسر، رابطه با فرزندان، روابط اجتماعی، رابطه با خانواده، سلامتی، مذهب و معنویت، تفریح و سرگرمی، شغل، تحصیل و یادگیری است. فرد به جای اینکه در دنیای واقعی زندگی کند مدام و تمام روز انرژی و زمانش را در خدمت افکار و احساساتش است. راه حل برای این افراد این است که بدانند که در واقعیت آنچه آنها را این روزها آزار میدهد، یک قسمت واقعیتی است به نام کرونا. اما آنچه بیش از کرونا آنها را آزار میدهد افکار و احساساتی است که بیماری کرونا برای آنها ایجاد کرده است. فقط کافیست که از این موضوع آگاه باشند و در خدمت این افکار و احساسات نباشند.
رفتارهای وسواس گونه والدین در این شرایط بحرانی تا چه اندازه در ناسازگاری کودکان و الگو برداری آنها از رفتارهای والدین مؤثر است؟
یکی از حوزههای مهم زندگی افراد رابطه با فرزندان است وسواس فکری عملی میتواند آسیبهای جدی را به کودکان وارد آورد به این شکل که مثلاً مادری که دچار وسواس فکری است. گاهی کودک را در خدمت افکارش میگیرد و همین امر باعث میشود که مادر شرایط کودک سن کودک را در نظر نگرفته و خواستههایی از کودک دارد که موجب آزار و اذیت و آسیب روانی جسمی و روانی به کودک میشود. اختلال وسواس فکری عملی چون یک اختلال ژنتیک است کودک نمیتواند بر اساس الگو برداری دچار وسواس شود اما وسواسهای مادر میتواند در سیستم روانی کودک اثرگذار باشد و موجب آسیبهایی در بزرگسالی کودک شود.
ادامه دار شدن این رفتارهای وسواس گونه در شرایط کرونا چه تأثیراتی در افزایش تنش و بهم ریختن سلامت روان اعضای خانواده و کودکان دارد؟
رفتارهای وسواسی میتواند آسیبهای جدی به یک رابطه صمیمانه با همسر داشته باشد فرد به جای اینکه وقت و انرژی خود را در جهت ساختن یک رابطه صمیمانه و عاشقانه صرف کند تمام وقت یک فرد وسواسی در جهت اجتناب کردن و حذف افکار وسواسی میگذرد در کل میتوان گفت که یک فرد وسواسی تمام وقت و انرژی خود را به جای اینکه زندگی کند درگیر افکار و احساساتش است همین امر باعث میشود که تنشها خانواده افزایش یابد سلامت روان اعضای خانواده و کودکان را نیز مختل کند.
برای درمان وسواس در روزهای کرونایی چه راهکارهایی را به خانوادهها ارائه میدهید؟
البته این موضوع را هم باید در نظر گرفت که از افراد وسواسی بسته به سطح بینش شأن، به این آسیبها آگاه هستند و میدانند رفتارهای که انجام میدهند رفتارهای درستی نیست اما قادر به مواجه شدن با افکار و احساسات خود نیستند. افراد خانواده میتوانند کمک بزرگی در جهت درمان برای این افراد باشد، افراد خانواده باید رنج این افراد را ببینند و در نظر بگیرند که این افراد واقعاً در شرایط سختی به سر میبرند و خود آنها به شدت تحت فشار هستند و از شرایط موجود به هیچ عنوان رضایت ندارند اعضای خانواده به هیچ عنوان این افراد را سرزنش نکنند. بهتر است این افراد زیر نظر یک روانشناس تحت درمان قرار گیرند تا بتوانند زندگی بهتری را در کنار خانواده داشته باشند.
جمع بندی:
نتایج مطالعات انجام شده در زمینه ابعاد وسواس آلودگی و احتکار طی همهگیری کرونا ویروس ۲۰۱۹ نشاندهنده این واقعیت است که بسیاری از افراد در سنین مختلف، درگیر این چالش فکری و عملی شدند. از طرفی دیگر، شیوع وسواس در دوران بیماریهای پاندمی بسیار شایع و فراگیر است تا جایی که سالها بعد از بیماری ممکن است این وسواس به نسلهای آینده انتقال داده شود. شستن مداوم دست، رعایت فاصله اجتماعی، رعایت بهداشت، استفاده از ماسک و خودداری از لمس سطوح مهمترین راهکارهای مهار ویروس جدید کروناست و تمام افراد نسبتا در حال رعایت آن هستند. شرایط برای افراد مبتلا به اختلال وسواس کاملا متفاوت است؛ اکثر این افراد در این شرایط بسیار مضطرب هستند و تشریفات مهار کرونا را به صورت تشدیدشده انجام میدهند. معمولا این افراد تمام مدت در حال شستن دست، ظروف و سطوح هستند و این رفتار در یک چرخه معیوب مدام تکرار میشود، بدون اینکه فرد به آرامش برسد. استرس افراطی این افراد یکی از مهمترین دلایل تضعیف سیستم ایمنی و افزایش احتمال ابتلا به بیماری است. محققان استفاده از خدمات مجازی مشاوره را برای این افراد بسیار موثر می دانند.
از طرفی محققان بر این باورند رعایت دقیق اصول بهداشتی در این افراد میتواند بیماری را بسیار دور نگه دارد، بنابراین حفظ تعادل در این زمینه بسیار راهگشاست. بر همین اساس لازم است اقدامات و مداخلات پیشگیرانهای در جهت کنترل و کاهش وسواس فکری-عملی توسط روانشناسان و مشاوران صورت گیرد. از سویی دیگر، باتوجه به اینکه در پاییز و زمستان شاهد تشدید ویروس کووید-۱۹ در داخل کشور هستیم لازم است اقداماتی در جهت افزایش تولید وسایل بهداشت فردی و مواد ضدعفونی کننده صورت گیرد. همچنین تدابیری بهمنظور مدیریت در توزیع این مواد و جلوگیری از احتکار احتمالی آن، توسط مسئولین ذیربط اتخاذ گردد.
۱-Wu YC, Chen CS, Chan YJ. The Outbreak of COVID-19: An Overview. J Chin Med Assoc 2020; 83(3): 217 20.
۲-Huang X, Wei F, Hu L, Wen L, Chen K. Epidemiology and Clinical Characteristics of COVID-19. Arch Iran Med 2020: 23(4); 268-71.
۳-Storch EA, Schneider SC, Guzick A, McKay D, Goodman WK. Impact Of COVID-19 on Exposure and Response Prevention for Obsessive-Compulsive Disorder: Present and Post-Pandemic Considerations. Psychiatry Res 2020; 292: 113310.
۴-Seçer İ, Ulaş S. An Investigation of the Effect of COVID-19 on OCD in Youth in the Context of Emotional Reactivity, Experiential Avoidance, Depression and Anxiety. Int J Mental Health and Addiction 2020: 1-4.
۵-Abramowitz JS, Jacoby RJ. Obsessive compulsive disorder in the DSM‐۵٫ Clinical Psychology: Science and Practice. 2014; 21(3): 221-235.
۶-Benatti B, Albert U, Maina G, Fiorillo A, Celebre L, Girone N, et al. What Happened to Patients with Obsessive Compulsive Disorder During the COVID-19 Pandemic? A Multicenter Report from Tertiary Clinics in Northern Italy. Frontiers in Psychiatry 2020; 11: 720.
۷-Shafran R, Coughtrey A, Whittal M. Recognising and Addressing the Impact of COVID-19 on Obsessive-Compulsive Disorder. The Lancet Psychiatry 2020; 7(7): 570-72.
۸-Chakraborty A, Karmakar S. Impact of COVID-19 on Obsessive Compulsive Disorder (OCD). Iranian J Psychiatry 2020; 15(3): 256-9.
۹-Banerjee DD. The other side of COVID-19: Impact on Obsessive Compulsive Disorder (OCD) and Hoarding. Psychiatry Res 2020; 288: 112966.
۱۰-Baddeley M. Hoarding in the Age of COVID-19. J Behav Econom for Policy 2020; 4(S): 69-75.
[۱] Obsessive-Compulsive Disorder
[۲] Coronavirus disease.19
[۳]SARS-CoV
[۴] MERS-CoV
[۵] Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders
[۶] American Psychological Association
[۷] Hoarding Disorder